На прв поглед, Меркур лесно би можел да биде прогласен за најздодевната планета во Сончевиот систем. Неговата оголена површина нема изразени обележја, нема докази за постоење вода во минатото, а неговата исклучително ретка атмосфера тешко дека воопшто може така да се нарече. Можноста за постоење живот во неговите испечени кратери практично не постои. Но, зад таа сива, наизглед безживотна слика се крие необичен и интригантен свет.

Научниците најмногу ги збунува самиот факт дека Меркур воопшто постои. Станува збор за исклучително мала планета – со маса дури дваесет пати помала од Земјината и со ширина само нешто поголема од Австралија – а сепак, веднаш по Земјата, таа е најгустата планета во Сончевиот систем. Причината лежи во нејзиното огромно метално јадро, кое сочинува поголем дел од нејзината маса.

И нејзината орбита претставува проблем. Меркур кружи исклучително близу до Сонцето, на место на кое, според постојните модели, планета со такви својства не би требало да се формира. Сè се сведува на едно клучно прашање: не знаеме како настанал Меркур. Според сè што знаеме, ваква планета едноставно не би требало да постои, пишува „BBC“.

Планета со преголемо јадро

Загатката за потеклото на Меркур – од тоа каде настанал до тоа зошто денес изгледа така како што изгледа – се смета за една од најголемите мистерии на Сончевиот систем.

Првите сериозни навестувања дека со Меркур нешто не е во ред се појавија во средината на 1970-тите години, кога леталото „Mariner 10“ на „NASA“ трипати прелета покрај планетата. Тоа беа првите човечки средби со внатрешниот свет на Сончевиот систем. Мерењата на гравитацијата открија дека Меркур има необична внатрешна структура.

Земјата, Венера и Марс имаат железно јадро кое сочинува околу половина од нивниот полупречник. Над него се наоѓаат наметката и кората. Меркур е сосема поинаков: неговото јадро сочинува дури околу 85 проценти од полупречникот, додека карпестата наметка и кората се само тенок слој. Тоа ја објаснува неговата голема густина, но не и како дошло до таква структура.

Подоцнежната мисија „Messenger“, која орбитираше околу Меркур помеѓу 2011 и 2015 година, дополнително ја продлабочи мистеријата. И покрај екстремните температури – до 430°C преку ден и до – 180°C ноќе – леталото на површината откри испарливи елементи како калиум и радиоактивен ториум, кои одамна требало да се распрснат под силното сончево зрачење. Беа откриени и посложени соединенија, како хлор, па дури и воден мраз заробен во трајно засенчените поларни кратери.

Ваквите наоди сугерираат дека Меркур можеби воопшто не настанал таму каде што денес се наоѓа.

Судир што ја оголил планетата?

Една од најраспространетите теории вели дека Меркур некогаш бил многу поголем – можеби двојно помасивен од денес, речиси со големина на Марс – и дека кружел подалеку од Сонцето. Во првите десет милиони години од своето постоење можел да доживее огромен судир со друго планетарно тело. Тој удар би ја оголил планетата, отстранувајќи го поголемиот дел од кората и наметката и оставајќи речиси голо метално јадро.

Оваа теорија ја поддржуваат нивоата на калиум и ториум на Меркур, слични на оние на Марс. Но проблемот е што таков судир би морал да биде исклучително силен – со брзини поголеми од 100 километри во секунда – што се смета за малку веројатно, бидејќи објектите во раниот Сончев систем главно се движеле со слични брзини и насоки.

Покрај тоа, таквиот удар би требало да ги отстрани и испарливите елементи, што е во спротивност со она што го откри „Messenger“.

Меркур како „проектил“

Друга варијанта на теоријата за судир претпоставува дека Меркур не бил погодената планета, туку тело кое, на пример, удрило во Венера и притоа ја изгубило својата наметка, пред да заврши во денешната орбита. Такво сценарио полесно би можело да објасни зошто Меркур останал без поголемиот дел од карпестата обвивка.

Постојат и теории според кои немало никаков голем судир. Според нив, Меркур настанал од материјал побогат со железо во жешкиот внатрешен дел на протопланетарниот диск, каде полесните елементи испариле, а потешките се споиле во мала, но густа планета. Но ни оваа идеја не објаснува зошто Меркур не продолжил да расте.

Интересно е што околу други ѕвезди се забележуваат таканаречени „супер-Меркури“ – густи, со железо богати планети поголеми од Земјата. Се проценува дека тие би можеле да сочинуваат и до 20 проценти од сите планети во нашата галаксија, што дополнително ја комплицира приказната, бидејќи ниту за нив не знаеме како настануваат.

Надеж во мисијата „BepiColombo“

Одговорите би можела да ги донесе мисијата „BepiColombo“, заеднички проект на Европската вселенска агенција („ESA“) и Јапонската вселенска агенција („JAXA“), лансиран во 2018 година. По низа технички предизвици, леталото треба да влезе во орбита околу Меркур во ноември 2026 година.

Тогаш ќе се раздвојат две сонди и ќе започнат детални мерења: мапирање на хемискиот состав на површината, проучување на гравитациското поле и слабото магнетно поле, како и анализа на испарливите материи.

Посебно ќе се бараат траги од древен океан од магма, кој морал да постои доколку Меркур доживеал огромен судир. Раните прелети веќе открија површина испресечена со кратери и стари текови на лава, како и „набрчкана“ кора што укажува на силно ладење и собирање на планетата во текот на милијарди години.

Мерењата на гравитацијата треба да дадат увид во структурата на јадрото, уште едно клучно парче од сложувалката. Научниците се надеваат и на подобро разбирање на темната боја на површината на Меркур, која одразува значително помалку светлина од Месечината, што укажува на можна присутност на графит.

Потрага по примерок

Најголемиот сон на научниците би бил примерок од Меркур донесен на Земјата. Таква мисија засега не е планирана поради трошоците и сложеноста, но постои и друга надеж: да се пронајде метеорит што потекнува од Меркур. Иако на Земјата се пронајдени бројни метеорити од Марс, ниту еден досега со сигурност не е поврзан со Меркур.

Една ретка група метеорити, аубрити, има хемиски состав што потсетува на она што би можел да биде прото-Меркур. Иако оваа идеја засега е шпекулативна, тим научници предводен од Камил Картие од Универзитетот во Лорена проучува дваесетина вакви метеорити за да ја провери таа можност.

Разбирањето на Меркур е клучно за разбирањето на настанокот на планетите воопшто. Дали станува збор за ретка космичка случајност или за природен исход на планетарната еволуција? Засега одговорот не го знаеме. Но под својата сива, изорана површина, Меркур се покажува како еден од најмистериозните и најфасцинантните светови на Сончевиот систем. „Можно е Меркур едноставно да е една неверојатна планета“, вели Џенифер Скора.