Славата може да биде благослов – но и товар, зависно од тоа како го градите своето име. Земете го примерот на Нобел. Денес го славиме како симбол на човештвото и интелектот, но во 19 век тој бил омразен како човекот што ја усовршил уметноста на уништувањето.

Нобел бил шведски хемичар, пронаоѓач и индустријалец чиј експлозивен успех го довел до длабоко каење. Иако никогаш јавно не го признал тоа, според неговите постапки и лични записи, јасно е дека не сакал да биде запаметен по она што му донело богатство — динамитот.

Благодарение на овој пронајдок, кој од тогаш до денес одзел стотици илјади животи, настанала една од најпрестижните меѓународни награди на светот — „Нобеловата награда“.

Тестаментот на Алфред Нобел и создавањето на „Нобеловата фондација“

Кога починал во 1896 година, Нобел во својот тестамент оставил средства за формирање фонд за доделување на награди што ќе го носат неговото име. Првите Нобелови награди биле доделени во 1901 година.

Во својата последна желба, тој напишал дека една од наградите треба да ѝ припадне на „личност која ќе направи најголем или најдобар придонес за подобрување на односите меѓу народите, за укинување или намалување на постојаните армии и за унапредување на мировните конгреси“.

Оваа формулација звучела особено иронично од човек кој го усовршил уништувањето.

Од експлозија до откритие

Во текот на 1860-тите, Нобел експериментирал со контролирани експлозии за индустриски цели, комбинирајќи нитроглицерин и барут во потрага по стабилна и управлива формула.

Еден од тие експерименти завршил трагично: во 1864 година експлодирала неговата фабрика за нитроглицерин, при што загинал и неговиот брат. Сепак, Нобел чувствувал дека е на прагот на откритие што ќе го промени светот — и навистина, го промени. Само, не на подобро.

Во 1867 година, открил дека мешавина од нитроглицерин и кизелгур (земјен силициум) создава стабилна, контролирана форма на експлозив. Таа мешавина ја нарекол „динамит“, изведена од грчкиот збор dynamis — моќ. Веднаш добил патенти во Европа и САД.

Бизнисот процветал. Контролираните експлозии се користеле за копање канали, изградба на патишта, пробивање тунели и други инженерски проекти. Нобел изградил фабрики, натрупал огромно богатство и продолжил да го усовршува својот пронајдок, создавајќи уште посилен експлозив наречен „експлозивен желатин“ во 1875 година.

Покрај тоа, работел и на други иновации — вештачка свила, кожа, па дури и романи, иако ниту еден не бил објавен. Но, динамитот останал неговиот најголем и најконтроверзен успех.

Од „производител на уништување“ до симбол на мир

Иако тврдел дека е пацифист, неговиот изум неминовно се користел за наоружување. Според „Нобеловата фондација“, дури и самиот Нобел подоцна се борел со дилемата меѓу науката и моралот.

Австриската писателка и мировна активистка Берта фон Сутнер, која станала негова блиска пријателка, го опишала Нобел како човек кој верувал дека може да ја искорени војната преку страв.

„Се надевам дека ќе измислам материјал толку моќен што ќе стави крај на сите војни“, ѝ рекол тој во 1876 година.

Во 1891 година, објаснувајќи ги своите 90 фабрики за експлозиви, тој изјавил:

„Кога два воени корпуси ќе можат да се уништат еден со друг за само секунда, сите цивилизирани нации ќе се згрозат и ќе ги распуштат своите армии.“

Но, тоа било наивна надеж. Историјата покажа дека не бил во право. Војните станаа уште поразорни, а човештвото не отстапи од сопствената агресија.

Наследството на човекот што измисли уништување

Неговите дилеми не останале незабележани. Многу подоцна, добитникот на „Нобеловата награда за физика“ од 1921 година, Алберт Ајнштајн, изјавил:

„Нобел измисли експлозив помоќен од било кој познат дотогаш – неверојатно ефикасно средство за уништување. За да се искупи за тоа ’достигнување‘ и да ја олесни својата совест, тој ја основа наградата за промоција на мирот.“

Ајнштајн го кажал тоа во 1945 година, непосредно по фрлањето на атомските бомби врз Јапонија, чии корени во физиката потекнуваат и од неговите научни трудови.

И така, човекот што го нарекуваа „гениј на злото“ и „ангел на смртта“, денес е симбол на највисоките човечки идеали — мир, знаење и напредок.

Парадоксално, но вистинито: од динамитот никна надеж.